تاریخ رواییدرباره پیوند حدیث و تاریخ‌نگاری در قلمرو تمدن اسلامی ، دو محور اصلی وجود دارد: نخست تأثیر نحوه نقل و روایت حدیث و تدوین کتاب‌های حدیثی بر شیوه نقل و تدوین کتاب‌های تاریخی ؛ دوم، تلقی حدیث به‌مثابه منبعی تاریخی برای شناخت رخدادهای سیاسی و اجتماعی و گرایش‌های مختلف در جامعه صدر اسلام تا نیمه اول قرن سوم و حتی در دوران جاهلی . پیوند حدیث و تاریخ در تدوین اخبار سیره و مغازی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله نیز مشهود است. فهرست مندرجات۲ - بررسی سند در احادیث تاریخی ۳ - سیره‌نویسی ۴ - تاریخ‌نگاری بصره و مدینه ۵ - التزام به اسناد در تاریخ‌نگاری ۶ - طبقات‌نگاری ۷ - کتب شرح حال راویان ۸ - کتب تاریخ محلی ۸.۱ - وضع ابتدائی کتب ۸.۲ - تبدیل به تاریخ‌نگاری محلی ۸.۳ - نمونه کتب تاریخ محلی ۹ - کتب المؤتلف و المختلف ۱۰ - کتب تاریخ جهانی و عمومی ۱۱ - حذف سند اخبار از کتب تاریخ ۱۲ - جای‌گاه احادیث در تاریخ‌نگاری ۱۲.۱ - بررسی وضعیت عرب جاهلی ۱۲.۲ - بررسی رخدادهای قرون اول ۱۲.۲.۱ - صحیح بخاری ۱۲.۲.۲ - سنن دارمی ۱۲.۲.۳ - کتب صنعانی ۱۳ - تاریخ در منابع حدیثی شیعه ۱۳.۱ - آثار کلینی و ابن بابویه ۱۳.۲ - اصول کافی ۱۳.۳ - المحاسن و معانی‌الاخبار ۱۳.۴ - نهج‌البلاغه ۱۳.۵ - آثار طوسی ۱۳.۶ - عیون اخبارالرضا ۱۳.۷ - تاریخ اهل‌البیت نقلا عن‌الائمه ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منابع ۱ - شروع تاریخ رواییبه دنبال حجیت یافتن اقوال و افعال پیامبر اکرم ( سنت )، به مثابه یکی از منابع تشریع ، این پیوند پدید آمد و بدین‌گونه مطالعه مغازی پیامبر در مدینه ، در ضمن مطالعه حدیث آغاز گردید و به‌تدریج مطالعات تاریخی یکی از شاخه‌های مطالعات حدیثی شد. [۱]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۲۰، بیروت ۱۹۸۳.
[۲]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۷۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۳]
بشار عواد معروف، «اثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۳۰، الاقلام، سال ۲، ش ۹ (محرّم ۱۳۸۶).
۲ - بررسی سند در احادیث تاریخیبرای تعیین ارزش مغازی منقول، بررسی اسناد و سلسله راویان اهمیت یافت و ارزش حدیث و روایت به قدر و اعتبار راویان آن ارتباط پیدا کرد و با همین روی‌کرد، دیدگاه نقادانه به راویان و منابع معلومات آن‌ها پدید آمد که در واقع مبنای مطالعه تاریخی است. [۴]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۷۶، بیروت ۱۹۸۳.
۳ - سیرهنویسیسیره از نخستین انواع تاریخ‌نگاری اسلامی است و مهم‌‌ترین سیره‌نویسان ، محدثان مشهوری چون عروة بن زبیر و محمد بن مسلم بن شهاب زُهْری بودند. [۵]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۷۱، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
[۶]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۲۰ـ۳۲، بیروت ۱۹۸۳.
[۷]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۶۱ـ۱۰۲، بیروت ۱۹۸۳.
از همین‌روست که بسیاری از آثار کهن راجع به سیره نبوی و تحریرهای گوناگون آن‌ها، تنها در متون حدیثی قرون چهارم تا هفتم یافت می‌شود. [۸]
ابن هشام، سیرت رسول‌اللّه، ج۱، مقدمه مهدوی، ص۱۵۱ـ ۱۶۳، ترجمه و انشای رفیع‌الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ش.
۴ - تاریخ‌نگاری بصره و مدینهمکتب تاریخ‌نگاریِ خبر محوری که در بصره شکل گرفته بود، در آغاز از تأثیرات علم حدیث نسبتآ دور بود، اما در نهایت، ناچار از اخذ اِسناد از علم حدیث گردید و سرانجام در مقابل مکتب تاریخ‌نگاری مدینه ، که مبتنی بر حدیث بود، کنار گذاشته شد. [۹]
بشار عواد معروف، «اثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۱۲۲، الاقلام، سال ۲، ش ۹ (محرّم ۱۳۸۶).
بعدها هم که ابن اسحاق در تدوین سیره خویش، کمی از شیوه حدیث محورِ اهل مدینه عدول کرد متهم شد [۱۰]
بشار عواد معروف، «اثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۱۲۲، الاقلام، سال ۲، ش ۹ (محرّم ۱۳۸۶).
و همین امر سبب گردید که واقدی در تألیف المغازی به اسلوب محدثان مدینه بازگردد. [۱۱]
بشار عواد معروف، «اثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۱۲۹، الاقلام، سال ۲، ش ۹ (محرّم ۱۳۸۶).
۵ - التزام به اسناد در تاریخنگارینخستین تأثیر شیوه محدّثان بر اخباریان ( مورخان ) این بود که ذکر اسناد برای گزارش‌های تاریخی هم اهمیت یافت و مورخان نیز متعهد به ذکر سند شدند، چنان‌که طبری در مقدمه تاریخ خود، به شیوه محدّثان که تنها ملتزم به نقد اسناد بودند، مسئولیت صحت خبرهایی را که نقل کرده، بر عهده ناقلان گذاشته است. تاریخ طبری بهترین نمونه از اثرپذیری مورخان از شیوه محدّثان ( التزام به اسناد ) است، [۱۳]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۵۵ ـ۵۶، بیروت ۱۹۸۳.
البته اهتمام و سخت‌گیری مورخان درباره اِسناد به اندازه محدّثان نبود و در برخی موارد در باب راویان و اِسناد تساهل می‌ورزیدند، شاید ازاین‌رو که مسلمانان در مجموع به اندازه حدیث به تاریخ اهمیت نمی‌دادند. [۱۴]
بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۲۷، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴).
۶ - طبقاتنگاریبعدها انواع دیگری از تألیف، از جمله کتاب‌های طبقات ، تحت تأثیر علم حدیث پدید آمد تا محدّث بتواند صحت اسانید را، از طریق بررسی نام‌های رجال و احوال و درجه صدق و اعتبار و دقت آنان و دوره‌ای که در آن می‌زیستند، احراز کند. [۱۵]
بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۲۷، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴).
طبقات‌نگاری ، که گونه‌ای تألیف تاریخی محسوب می‌شود، بعدها تکامل پیدا کرد و به علوم دیگر، غیر از علم حدیث، نیز راه یافت. ۷ - کتب شرح حال راویانکتابهای شرح حال راویان، از قبیل التاریخ الکبیر بخاری ، الجرح و التعدیل ابوحاتِم رازی و التقیید لمعرفة السنن و المسانید ابن نقطه ، نیز منشعب از علم حدیث‌اند و متضمن فواید تاریخی بسیار. [۱۶]
بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴).
۸ - کتب تاریخ محلیدر کنار این کتاب‌ها، باید از کتاب‌های تاریخ محلی نام برد (تاریخ/ تاریخ‌نگاری) که هرچند اساسآ برای رفع نیاز محدّثان تدوین شده‌اند، [۱۷]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۵۶، بیروت ۱۹۸۳.
متضمن اطلاعات تاریخی فراوان‌اند.
۸.۱ - وضع ابتدائی کتبابتدا در این‌گونه آثار ، بیشتر به شرح‌حال صحابه و تابعین ساکن در محلی خاص توجه می‌شد، از جمله در کتاب‌های تاریخ واسط تألیف ابن بهشل (متوفی ۲۹۳) و تاریخُ الرَقَّةِ و مَنْ نَزَلَها مِن اَصحابِ رسولِ اللّهِ صلی‌اللّه علیه وسلم و التابعین و الفقهاء و المحدثین ، از ابوعلی محمد بن سعید قشیری حرانی (متوفی ۳۳۴). ۸.۲ - تبدیل به تاریخ‌نگاری محلیسپس این‌گونه کتاب‌ها صبغه تاریخ‌نگاری محلی بیشتری به خود گرفت، از جمله به هویت تاریخی شهر در روزگار پیش و پس از اسلام و چگونگی فتح آن توجه شد. ۸.۳ - نمونه کتب تاریخ محلینمونههای برجسته این نوع آثار عبارت‌اند از: تاریخ مدینةالسلام ( تاریخ بغداد ) از خطیب بغدادی ؛ تاریخ نیسابور ( تاریخ نیشابور ) از حاکم نیشابوری و تکمله آن؛ السیاق ، از عبدالغافر بن اسماعیل فارسی (متوفی ۵۲۹)؛ تاریخ جرجان ، از سهمی (متوفی ۴۲۷)؛ تاریخ دمشق ، از ابن عساکر ؛ و القند فی ذکر علماء سمرقند ، از نجم‌الدین عمر بن محمد نَسَفی (متوفی ۵۳۷). آثار رجالی کهن شیعه ــیعنی کتاب معرفةالناقلین عن الائمة الصادقین از محمد بن عمر کَشّی ، کتاب فهرست اسماء مصنفی الشیعة از ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (متوفی ۴۵۰) و کتاب الرجال و الفهرست شیخ طوسی ــ نیز در این زمره‌اند و متضمن فواید تاریخی بسیار درباره تاریخ شیعه امامیه در چهار پنج قرن اول هجری . ۹ - کتب المؤتلف و المختلفکتابهایی که با عنوان‌هایی نظیر « المؤتَلف و المختَلَف »، « المفترق و المتفَق » نوشته شده‌اند هم نوعی تراجم‌اند و فواید تاریخی و تمدنی بسیار دارند. [۱۸]
بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴).
۱۰ - کتب تاریخ جهانی و عمومیشیوه محدّثان و کتاب‌های رجال الحدیث ، افزون بر کتاب‌های تراجم و طبقات ، بر شیوه کتابت تاریخ‌های جهانی و عمومی هم اثر گذاشته‌اند، خاصه از قرن ششم به بعد. نمونه این‌گونه تاریخ‌ها، المنتظم از ابن جوزی ، البدایة و النهایة از ابن کثیر ، و تاریخ‌الاسلام از ذهبی هستند. در این کتاب‌ها، تراجم پس از حوادث می‌آیند و اهتمام به تراجم بیش از حوادث است. [۱۹]
بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴).
۱۱ - حذف سند اخبار از کتب تاریخهرچند تاریخ‌نگاری اسلام از آغاز و در روند تکاملی‌اش تحت تأثیر شیوه محدثان بود، اما از اوایل قرن چهارم اندک‌اندک از تأثیر تاریخ‌نگاری بر حدیث کاسته و روش ذکر سند در اخبار حذف شد. علی بن حسین مسعودی را می‌توان نماینده تاریخ‌نگاری بدون سند تلقی کرد. [۲۰]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورّخون، ج۱، ص۳۷۸، ج ۱، بیروت ۱۹۸۳.
۱۲ - جای‌گاه احادیث در تاریخنگاریاحادیث پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نیز به‌مثابه منبع و سند تاریخی، متضمن فواید تاریخی مهمی‌اند که در تاریخ‌های رسمی در دسترس نیستند. ۱۲.۱ - بررسی وضعیت عرب جاهلیاحادیث از منابع و اسنادی‌اند که برای پژوهش در تاریخ عرب جاهلی و بررسی اوضاع و احوال اجتماعی و دینی آن‌ها نیز به کار می‌آیند، چنان‌که جوادعلی در بازسازی تاریخ عرب جاهلی در کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، در کنار دیگر منابع، به احادیث رجوع و ادعا کرده است که در احادیث در این باب چیزهایی وجود دارد که در دیگر منابع نیست. [۲۱]
جوادعلی، المفَصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۶۷، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۲.۲ - بررسی رخدادهای قرون اولاما مهم‌‌ترین استفاده احادیث، در باب تاریخ و سیره پیامبر اکرم و اصحاب و ائمه و کلاً رخدادهای دینی و سیاسی و اجتماعی سه قرن اول اسلامی است. ۱۲.۲.۱ - صحیح بخاریمثلا در کتاب الجهاد و السیر صحیح بخاری ، مطالب بسیاری درباره غزوات پیامبر اکرم آمده است که فواید تاریخی فراوانی دارد، از قبیل واقعه پرچم دادن پیامبر اکرم به علی علیه‌السلام در غزوه خیبر ، [۲۲]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
غزوه تبوک، [۲۳]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
و چگونگیِ گرفتن خمس [۲۴]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۴۱ـ۶۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
و جزیه در زمان پیامبر و پس از آن. [۲۵]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۶۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
در کتاب الاصحاب [۲۶]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۸۸ـ۲۲۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
هم مطالبی درباره صحابیان پیامبر و مناسبات ایشان با پیامبر و شأن و منزلت آنان آمده است.
کتاب مناقب‌الانصار [۲۷]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۲۲۱ـ۲۷۰، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
نیز اطلاعات ارزشمندی درباره انصار دارد.
۱۲.۲.۲ - سنن دارمیکتاب السِّیر در سنن دارمی ، [۲۸]
عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۲، ص۲۱۴ـ۲۴۴، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبةالاعتدال، (بی‌تا).
در ابواب السیر سنن ترمذی [۲۹]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح، ج۳، ص۵۲ـ۸۷، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳.
و ابواب فضائل‌الجهاد [۳۰]
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح، ج۳، ص۸۸ـ۱۳۱، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳.
نیز درباره غزوات صدراسلام اطلاعات سودمندی دارند.
۱۲.۲.۳ - کتب صنعانیکتاب بسیار کهن حدیثی المصنَّف ، اثر عبدالرزاق بن همام صنعانی (متوفی ۲۱۱)، نیز از حیث اخبار و فواید تاریخی فراوان درباره سیره نبوی و صدر اسلام ، منحصر به فرد است. صنعانی علاوه بر آوردن اخبار تاریخی فراوان در ابواب گوناگون المصنَّف، در کتاب المغازی [۳۱]
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۵، ص۳۱۳ـ۴۳۹، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و باب ازواج النبی [۳۲]
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۱۱، ص۴۲۹ـ۴۳۳، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و باب‌القبائل [۳۳]
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۱۱، ص۴۷ـ۶۶، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز مطالب بسیاری راجع به سیره نبوی و قریش و انصار ذکر کرده است.
۱۳ - تاریخ در منابع حدیثی شیعهدر کتاب‌های حدیثی کهن شیعه نیز درباره سیره پیامبر و ائمه علیهم‌السلام و رخدادهای زمانه ایشان مطالب ارزشمندی آمده است. هرچند در کتاب‌های حدیث شیعه ، درباره سیره و مغازی پیامبر باب مستقلی گشوده نشده، اما به‌طور پراکنده در ابواب گوناگون، مطالب درخور توجهی آورده شده است. ۱۳.۱ - آثار کلینی و ابن بابویهمثلا کلینی و ابن بابویه در آثار خود، اخبار فراوانی از کتاب المبتدأ و المبعث و المغازی و الوفاة والسقیفة و الردة از ابان بن عثمان بجلی ، راوی مشهور امامی قرن دوم و از اصحاب اجماع ، نقل کرده‌اند. [۳۴]
محمدکاظم رحمتی، «بازمانده‌هایی از کتابی کهن در سیره نبوی از عالمی امامی: المبتدا و المبعث و المغازی (و) الوفاة و السقیفة و الردة ابان بن عثمان بجلی»، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، کتاب ماه دین، سال ۸، ش ۱ـ ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۳).
یکی از متون تاریخی متعددی که کلینی در تألیف کافی از آن‌ها بهره گرفته، کتاب خروج محمد بن عبداللّه و مقتله تألیف ابومحمد عبداللّه بن ابراهیم بن محمد جعفرى است. ۱۳.۲ - اصول کافیدر کافی، همچنین احادیث بسیاری از قول ائمه علیهم‌السلام درباره تاریخ صدر اسلام آمده است، از جمله سیره رسول خدا ، زندگی عبدالمطلب و ماجرای حمله ابرهه به مکه ، زندگی فاطمه بنت‌اسد و رابطه او با پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله و علی علیه‌السلام، محل دفن حضرت علی و توصیف امام حسن از حضرت علی ، تاریخ تولد حضرت علی علیه‌السلام و مدت عمر وی، و سیره امام حسن و امام حسین علیهماالسلام. ۱۳.۳ - المحاسن و معانیالاخباردر دیگر کتاب‌های حدیثی شیعه نیز از این دست مطالب تاریخی می‌یابیم؛ مطالبی چون سیره حضرت رسول از قول امام صادق علیهم‌السلام و توصیف سیما و اندام حضرت رسول از زبان هند بن ابی‌هاله به نقل از امام حسن علیه‌السلام. ۱۳.۴ - نهجالبلاغهدر نهج‌البلاغه [۴۵]
علی بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).
نیز مطالبی از قول حضرت علی علیه‌السلام در توصیف جامعه عرب پیش از ظهور اسلام آمده است.
۱۳.۵ - آثار طوسیطوسی در کتاب الجهاد در الاستبصار [۴۶]
محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۳، ص۲۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
و تهذیب الاحکام نیز مطالبی راجع به سیره حضرت رسول و ائمه علیهم‌السلام ذکر کرده است.
وی در الامالی [۴۸]
محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۵۶۱ـ۵۶۷، قم ۱۴۱۴.
نیز رساله صلح‌الحسن اثر محدّث امامی ، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی (متوفی ۱۸۶)، را نقل کرده است.
۱۳.۶ - عیون اخبارالرضاعیون اخبارالرضا از ابن بابویه نیز، افزون بر اشتمال بر سخنان و شرح‌حال امام رضا علیه‌السلام و حوادث زمان حضرت، مبتنی بر منابع تاریخی ارزشمندی چون کتاب الاوراق فی اخبار خلفاء بنی‌العباس و اشعارهم تألیف ابوبکر محمد بن یحیی صَولی (متوفی ۳۳۵) است. [۴۹]
محمدکاظم رحمتی، «دو کتاب به روایت شیخ‌صدوق»، ج۱، ص۶۱ـ۶۳، همان، سال ۶، ش ۶ـ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۲).
۱۳.۷ - تاریخ اهل‌البیت نقلا عنالائمهتاریخ اهل‌البیت نقلا عن‌الائمه نیز یکی از معدود متون باقی‌مانده درباره تاریخ زندگی ائمه علیهم‌السلام است که به کوشش محمدرضا جلالی حسینی به چاپ رسیده است. ۱۴ - فهرست منابع(۸۸) ابن بابویه، معانی‌الأخبار، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش. (۸۹) ابن هشام، سیرت رسول‌اللّه، ترجمه و انشای رفیع‌الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ش. (۹۰) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۹۱) احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۰ش. (۹۲) بشار عواد معروف، «اثر الحدیث فی نشأة التاریخ عند المسلمین»، الاقلام، سال ۲، ش ۹ (محرّم ۱۳۸۶). (۹۳) بشار عواد معروف، «مظاهر تأثیر علم الحدیث فی علم التاریخ عند المسلمین»، همان، سال ۱، ش ۵ (شعبان ۱۳۸۴). (۹۴) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳. (۹۵) جوادعلی، المفَصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۹۶) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبةالاعتدال، (بی‌تا). (۹۷) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۸۳. (۹۸) محمدکاظم رحمتی، «بازمانده‌هایی از کتابی کهن در سیره نبوی از عالمی امامی: المبتدا و المبعث و المغازی (و) الوفاة و السقیفة و الردة ابان بن عثمان بجلی»، کتاب ماه دین، سال ۸، ش ۱ـ ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۳). (۹۹) محمدکاظم رحمتی، «دو کتاب به روایت شیخ‌صدوق»، همان، سال ۶، ش ۶ـ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۲). (۱۰۰) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳. (۱۰۱) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰۲) طبری، تاریخ (بیروت). (۱۰۳) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش. (۱۰۴) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. (۱۰۵) محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش. (۱۰۶) علی بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا). (۱۰۷) کلینی، اصول کافی. (۱۰۸) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورّخون، ج ۱، بیروت ۱۹۸۳؛ ۱۵ - پانویس
۱۶ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و تاریخ»، شماره۵۸۷۴. |